عدالت، گواراترین نعمت برای بشریت است و بقا و استمرار حکومت‌ها و جوامع به میزان عدالتی است که در آن جریان دارد. ۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با اساتید حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد.

شرح حدیث این هفته را در محضر استاد و پژوهشگر ارجمند حجت‌الاسلام والمسلمین آقای عمار نصراللهی هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

یکی از گزاره‌های فطری مورد تأکید امام رضا(ع) عدل است و آن حضرت در روایتی، عدالت‌مداری را موجب دوام نعمت می‌دانند؛ در این‌باره توضیحی بفرمایید.

همان‌طور که می‌دانید عدالت از نکات بسیار کلیدی در آیات قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) به‌خصوص امام رضا(ع) است که تأکید و توصیه بسیاری بر به‌کاربستن این گزاره فطری در حیات فردی و اجتماعی بشر کرده‌اند.

برای نمونه، مرحوم شیخ صدوق(ره) در کتاب گرانسنگ عیون اخبارالرضا(ع) که از معتبرترین کتب روایی ماست، از قول فضل بن شاذان نقل می‌کند ایشان از امام رضا(ع) شنید: «استعمال العدل والإحسان مؤذن بدوام النعمة» یعنی به‌کارگیری عدل و نیکویی موجب دوام نعمت می‌شود. به این معنا که استمرار نعمت‌ها، چه در جنبه فردی و چه اجتماعی، مرهون به‌کارگیری عدل درباره آن نعمت است.

این عدلی که فراوان در قرآن و روایات مورد سفارش واقع شده به چه معناست؟

عدالت زیربنای بسیاری از اصول در تمامی اندیشه‌های اسلام است. قرآن کریم اساس حکومت را ایجاد عدل در جامعه می‌داند. خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند: پیامبران را با مشعل‌های هدایت فرستادیم و به آنان کتاب و میزان دادیم تا عدالت را بر پا دارند. پروردگار متعال در قرآن کریم همواره امر به رفتار عادلانه می‌کند: «إنَّ اللهَ یأمُرُ بِالعدلِ والإِحسانِ» و حتی در برابر تجاوز دیگران، به مجازات عادلانه سفارش دارد: «فَمَنِ اعْتدی علیکُم فاْعتدُوا بِمِثْلِ ما اعتدی علیکُمْ» و در قضاوت نیز به داوری و حکم‌دادن عادلانه فرمان می‌دهد: «وإذا حَکَمْتُم بین النّاس أنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدل». در قرآن، از توحید گرفته تا معاد و قیامت، از نبوت تا امامت و از زندگی فردی تا همزیستی اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است.

فراوانی آیات قرآن کریم درباره عدل، بیانگر اهمیت این مفهوم در قرآن است. برای نمونه، مفهوم عدل به صورت مجرد، 14بار در قرآن به کار رفته است. در روایات ما نیز مکرر، واژه عدل آمده و می‌توان گفت روح روایات ما در جنبه حیات فردی و اجتماعی، عدالت است.

از ویژگی‌ها و آثار و فواید عدالت برایمان بگویید.

در روایات ما ضمن اشاره به اصل عدالت که «وضع الشئ موضعه» است، به ویژگی‌ها و فواید این گزاره فطری و انسانی اشاره شده که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

یکی از این موارد عمومیت داشتن عدالت است. امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشی درباره آنچه از همه چیز در زمین وسعت و شمول بیشتر دارد، فرمودند: «العدلُ أوسعُ مِنَ الارضِ؛ یعنی عدل از همه زمین، وسیع‌تر است». در اندیشه امامت، عدل باید همه بخش‌های زندگی بشریت را فرا گیرد و همه‌ اعضا و اجزای جامعه را پوشش دهد و هیچ فرد یا بخشی از گستره عدل بیرون نماند.

نکته مهم دیگر اینکه بنیان عالم بر عدالت است. از دیدگاه روایات ما عدالت ضرورتِ هستی، وجود، انسان و جامعه به شمار می‌آید، ازاین‌رو، جایگاه والایی دارد و اساس همه چیز در جهان و جامعه و افراد تلقی می‌شود. امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «العدلُ أساسٌ بِهِ قِوامُ العالَم» یعنی جهان بر بنیان عدالت، استوار و قائم است. به عبارت دیگر، بدون عدالت، جامعه‌ای بر پا نمی‌ماند و نمی‌تواند به بقای خود امیدوار باشد؛ چرا که تنها عدالت است که به امور آن نظم می‌دهد.

ثمره عدالت، رفاه و امنیت روانی فردی و اجتماعی است. در روایات ما از عدالت به عنوان گواراترین نعمت برای بشریت یاد شده است: «العَدلُ أحلی مِنَ الماءِ یصیبُهُ الظَّمآنُ» یعنی عدالت از آبی که شخص تشنه به آن می‌رسد شیرین‌تر و گواراتر است. یا اینکه فرموده‌اند: «العَدلُ أحلی مِنَ الشَّهدِ، وألینُ مِنَ الزُّبدِ، وأطیبُ ریحاً مِنَ المِسکِ؛ عدالت از عسل شیرین‌تر، از خامه نرم‌تر و از مشک خوشبوتر است» که همه این نوع روایات دلالت بر طعم گوارای عدالت در ذائقه بشریت دارد.

اشاره‌ای به عدالت‌ورزی در حکومت‌ها و نقش آن در حفظ حکومت داشتید. توضیح بیشتری می‌فرمایید؟

همان‌طور که گفته شد بقای نعمت حکومت و زمام‌داری، در بسط عدالت و گسترش این گزاره فطری است، یعنی اگر در جامعه و حکومتی، عدالت برقرار باشد و روز به روز رو به افزونی برود، آن جامعه، معمور و آباد خواهد بود و آن حکومت همواره برقرار و حاکم. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «فی العَدلِ...ثباتُ الدُّوَلِ» یعنی با عدالت‌ورزی است که دولت‌ها پایدار خواهند ماند. اصلاً اگر می‌خواهیم ببینیم یک جامعه دارای حیات و زندگی است یا نه، باید ببینیم عدالت در آن اجرا می‌شود یا خیر: «العدل حیاة». این امیرالمؤمنین(ع) مجسمه عدالت است که فریاد می‌زند حیات یعنی عدل و عدل یعنی حیات و زندگی. اگر عدل نباشد، جامعه، مُرده‌ای بیش نیست.

اصلاح هر جامعه‌ای با عدالت است. اگر می‌خواهیم جامعه‌ای بی‌فساد داشته باشیم باید به عدل پناه ببریم و آن را در جامعه گسترش دهیم. امام علی(ع) در یک جمله کوتاه می‌فرماید: «بِالعَدلِ تَصلُحُ الرَّعِیةُ» یعنی کار رعیت و شهروندان با عدالت اصلاح می‌شود و جامعه‌ای بدون مفسده پدید می‌آورد.

باید این سخن امام هشتم، حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) را همواره آویزه گوش خود کنیم که «پایداری و استمرار نعمت‌ها، مرهون عدالت است»، یعنی اگر می‌خواهیم نعمت‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی بر ما جاری باشد و سلب نشود، باید در همه امور با عدالت رفتار کنیم و عدالت‌ورزی را به عنوان بزرگ‌ترین وظیفه فردی و اجتماعی بدانیم. این نعمت الهی را در جامعه و دنیا گسترش دهیم که جهان بشریت هم در نهایت به همین سمت و سو خواهد رفت: «یملأ الأرض عدلا و قسطا کما ملئت ظلما و جورا».